“Ja, we brengen impact steeds beter in kaart. Maar draagt dat dan ook werkelijk bij aan grote maatschappelijke vraagstukken? Hoe kunnen we onze energie en investeringen gebruiken om te komen tot een betere wereld?”. Zo opende gespreksleider Igno Notermans van onderzoeksinstituut DRIFT op donderdag 22 april het webinar ‘Fondsen in transities’ voor leden van de FIN. Het vormde de opmaat naar een informatief minicollege van Derk Loorbach, hoogleraar sociaal-economische transities (Erasmus Universiteit Rotterdam) en directeur van DRIFT en een boeiende uitwisseling van gedachten met vertegenwoordigers van circa veertig fondsen.
FIN-directeur Siep Wijsenbeek stelde dat “Ieder fonds permanent in transitie is, aangezien de maatschappij waaraan zij willen bijdragen ook voortdurend verandert. Maar hoe je dat?” Bas Pieck, partner van Beter Geven, schetste vervolgens zijn persoonlijke betrokkenheid bij het onderwerp van vandaag. Hij heeft lang gewerkt voor een fonds dat gericht was op meest kwetsbaren in de samenleving. Daarbij kwamen ingewikkelde problemen langs en kon steun worden verleend aan mooie projecten. “Is dit het nou”, dacht hij bij zichzelf, “lossen we zaken wel duurzaam op? Of is dat een te grote vraag? Ben je er als fonds voor om grote problemen op te lossen? Hoe dan ook: de tijd van pleisters plakken is voorbij.”
Veranderen is nog geen transitie
Loorbach opende zijn bijdrage met de vraag hoe je met huidige verandergeweld om moet gaan. Hoe hou je koers? Dat vergt transitiemanagement. En om bij te dragen aan transities moet je zelf veranderen. Maar veranderen is nog geen transitie, zo bepleitte hij. De mensen van DRIFT zijn actieonderzoekers. Zij proberen inzicht te krijgen in wat maatschappelijke veranderingen langzamer en sneller doet gaan? Welke aspecten spelen een rol? Al decennialang zijn we met duurzaamheid bezig, maar nog steeds hebben we met hardnekkige vraagstukken te maken. Kijk maar eens naar de sociale en ecologische problemen in een stad als Rotterdam.
Loorbach introduceert de term ‘regime’, dat verwijst naar de manier waarop we met elkaar omgaan. Het is een combinatie van cultuur, structuur en werkwijze. Als voorbeeld brengt hij de aanleg van een weg naar voren: eenmaal aangelegd kunnen mensen verder van het werk gaan wonen en groeit het gebruik van de weg. Zo ontstaan files en ontstaat de noodzaak om de weg te verbreden of andere oplossingen te zoeken. Dit leidt tot ‘padafhankelijkheid’: het is nu eenmaal moeilijk om aan een regime te ontsnappen. En wij worden opgeleid om het binnen een regime beter te doen en hebben daarbij vooral oog voor de implementatie van oplossingen. Nederland heeft de neiging om op zoek te gaan naar oplossingen die voor 100% werken. We zijn voortdurend op zoek naar nieuwe oplossingen en innovatie, onder meer gesteund en gestimuleerd door fondsen.
Het geschetste beeld wordt door verschillende deelnemers aan het webinar herkend. Zo geeft een van de fondsen aan zich bezig te houden met duurzame visserij in de Middellandse Zee, waarbij de vraag is of er nog een toekomst is voor bodemvisserij. Een andere deelnemer zegt zich te richten op een paradigmashift door de introductie op een andere besluitvorming, gebaseerd op een duurzaam model van sociocratische besluitvorming en kringorganisatie. Ook wordt gerefereerd aan de onafhankelijkheid van fondsen als kraamkamers van vernieuwing. Het gaat om samenhangend denken van overheden, bedrijven en fondsen. De aanpak van DRIFT is derhalve interessant, omdat hier verschillende paden worden bewandeld. Maar het belang van transities wordt een van de deelnemers ook genuanceerd: “Intellectueel praten over transitie en paradigmashift moet niet ten koste gaan van sociale nood ledigen.”
De onhoudbaarheid van regimes
“Het begint met herkenning”, zo vervolgt Loorbach zijn betoog. “Maar hoe ga je met de complexiteit om? Hoe ga je om met een regime dat onhoudbaar is?” Transities herken je pas achteraf. Bij de transitiedynamiek is het van belang om heel systematisch te reflecteren op waar je zelf staat en waar je heen wilt. “Ga op zoek naar niches: welke toekomst willen we hebben? Welke praktijken passen al binnen dat beeld? Ga dat stimuleren. Bij de financiële transitie zie je dat het huidige systeem zich omvormt tot een systeem waarin de toevoeging van waarde centraal staat. We zijn op weg naar een natuurpositieve economie, waarin de economie op de lange termijn goed is voor mens en natuur. Dat vereist een strategie die gebaseerd is op transitie.
Een van de deelnemers refereert aan het armoedeprogramma van het fonds waarvoor ze werkt, met een focus op systemische verandering. “Hoe kom je daar? Het blijft allemaal kleinschalig en gericht op oplossingen. Moeten we dat zelf aanjagen? Zo ja, dan betekent dat een andere rol. Maar we zitten in ons eigen regime vast. Zijn we daartoe wel in staat?” Loorbach geeft aan dat er een tussenstap is: je moet niet de armoede oplossen, maar nagaan waar de regimes zitten die armoede in stand houden. Dat vergt een scherpe analyse, waarbij je ook nagaat wat jij als fonds kunt doen. “Je kunt een transitie niet zelf vormgeven. Maak het kleiner en behapbaar. Deel inzichten met andere spelers, bijvoorbeeld degenen die al alternatieven hebben. Je kunt een andere context creëren”, zo meent Loorbach.
De discussie leidt tot de vraag of fondsen wel groot genoeg zijn om in de breedte systeemveranderingen te kunnen realiseren. “Of kunnen we helpen aanjagen? En kan dat met donaties of zijn hiervoor andere financieringsvormen nodig, meer gericht op impact op lange termijn?” Een deelnemer antwoordt daarop dat dat afhangt van de keuze die je maakt: binnen een systeem kun je het verschil maken mits je focus aanbrengt. “Transities kun je niet managen, je kunt alleen interveniëren. Ik ben zelf vier jaar bezig met beleid gericht op transities en dat geeft focus en energie. Dat moeten we binnenkort evalueren. Als je breed bezig bent, heb je verschillende inzichten op wat impact is.”
Wil je werkelijk veranderingen op lange termijn bewerkstelligen, dan moet je ook iets aan oorzaken doen en wellicht samenwerken om te agenderen. “Je krijgt een andere rol”, bevestigt Loorbach. “Door keuzes, donaties en aanwezigheid beken je als fonds al kleur. Die rol kun je actiever inzetten. Wees actief naast andere actoren: help reflecteren op regimes. Zijn we niet in hetzelfde rondje aan het draaien? Vul die rol echter wel in op basis van je eigen agenda.”
Belangrijke slotsom van dit webinar is dat ook kleine fondsen in staat zijn om bij te dragen aan de grote transities. Met de juiste mindset en slimme interventies.
Meer informatie
Proefschrift ‘Zonder marge geen centrum. Een pleidooi voor rechtvaardige transities’, Frank Steenbergen
Finance in Transition: Principles for a Positive Finance Future, Derk Loorbach, Dirk Schoenmaker en Willem Schramade
To Transition! Governance Panarchy in the New Transformation, Derk Loorbach
DRIFT & Beter Geven organiseren dit najaar de vierdaagse cursus ‘Fondsen in transities’. Met deze cursus worden fondsen uitgedaagd te achterhalen welke rol zij kunnen spelen in het licht van de grote transities op sociaal, ecologisch en economisch terrein.
Meer informatie en inschrijving via de website van DRIFT >>>
Kees Kaffka (Kaffka Consult) is adviseur duurzaamheid: “Een groot deel van mijn loopbaan ben ik actief geweest op het snijvlak van de mens en natuur, en dan specifiek in relatie tot landschappen. Sinds 2016 is die focus verbreed met thema’s als energietransitie en lokale bewonersinitiatieven. Gezien dit brede werkveld ben ik enthousiast voorstander van de Sustainable Development Goals van de UN. Deze SDG’s geven mij een kader waarbinnen ik me kan richten op wisselende thema’s of juist op de interactie daartussen.”
Luuk van Term (Beter Geven) is communicatiestrateeg en filantropieadviseur: “Mijn studie Internationale Betrekkingen sloot ik af met een scriptie over ecologische veiligheid. Klimaatverandering en andere mondiale milieuproblemen zouden overal ter wereld de veiligheid van mensen onder druk kunnen zetten. Hoe actueel is dat thema tegenwoordig! Ik ben ervan overtuigd dat fondsen vanuit hun missie al bijdragen aan de SDG’s. Het is een kwestie van zichtbaar maken. Daar zet ik me graag voor in.”